Door Meurs A.M.

Op vrijdag 17 september 2010 was ’s avonds in de filmzaal van theater De Schalm in Veldhoven de allerlaatste voorstelling van het hoorspel Aan de Lange Weg van Patrizia Filia en Serge Aanstoot naar het gelijknamige boek van Meurs A.M, die vlak voor de Bevrijding van het Zuiden als Ton Meurs in Veldhoven werd geboren. Het hoorspel, dat begint met de geboorte van Jantje Weels en met die bevrijding, werd opgevoerd voor een volle zaal die in de pauze en na afloop vol lof was en nog lang bleef napraten. Het was voor de Veldhovenaren een feest der herkenning en het leek een reünie voor de (vroegere) bewoners van de Lange Weg, de oude weg van Turnhout naar Antwerpen die dwars door Veldhoven loopt.

De vrees van Meurs A.M. dat het publiek te veel zou kijken naar wat er werkelijk gebeurd was en alleen aandacht zou hebben naar wie er achter de personages schuilging, bleek volkomen ongegrond. Hij was bang dat de Veldhovenaren te weinig oor zouden hebben voor de nieuwe werkelijkheid en voor de nieuwe roman/hoorspelpersonages en vertelde dan ook in zijn inleiding hoe de personages uit verschillende mensen die hij had gekend waren ontstaan en dat hij bovendien nog eens zijn fantasie op ze had losgelaten. Nee, er werd weliswaar zeer geanimeerd over de personages gesproken - “Die bloedmooie Petra Donkers was dat …? Dat dacht ik al, daar heb ik nog mee gevrijd.” - maar de verklaring dat deze vrouw op nog drie andere vrouwen was gebaseerd, werd niet alleen in dit bijzondere geval maar ook in zijn algemeenheid als vanzelfsprekend geaccepteerd.

STICHTING HISTORISCHE ERFGOED VELDHOVEN
Het hoorspel werd in Veldhoven gepresenteerd ter gelegenheid van het 20-jarig bestaan van de Stichting Historisch Erfgoed Veldhoven, SHEV. Voorzitter Jacques Bijnen van de SHEV sprak in zijn inleiding de hoop uit dat voor de toehoorders Veldhoven zoals het geweest was zou herleven. Hij sprak tevens de overtuiging uit dat voor de schrijver, die al meer dan veertig jaar in Amsterdam woont, een droom in vervulling ging nu hij met de personages die hier ooit waren ontstaan, in zijn stad was teruggekeerd.

HOE DE PERSONAGES ONTSTONDEN
Meurs A.M. schetste hoe een jongetje uit de achterdeur van zijn huis kwam en aan een kant van hun tuin een hoge haag zag waar hij niet doorheen kon kijken en waarachter de villa en de fabriek was van hun buurman. Hij hoorde dat de broer van de fabrikant al heel lang burgemeester was en vele jaren later werden die twee broers en ex-burgemeester en fabrikant Van Tuin personages in het boek Aan de Lange Weg. In hetzelfde blok als het jongetje woonde naast hen aan de voorkant de Schoenmaker. Deze was de eerste dode die het jongetje zag toen hij negen jaar oud was, en opnieuw vele jaren later beschreef het vroegere jongetje de Schoenmaker met het Houten Been gezien door de ogen van zijn chagrijnig wijf. Zo ontstonden door zijn herinneringen, door de verhalen van familie en dorpsgenoten en aangevuld met zijn fantasie de personages van de Lange Weg, zoals de Vrouwen van de Eerste Huizen. Terwijl de schrijver jaren geleden op zoek was naar verhalen en beelden van vroeger kwam hij in de fotoboeken en andere publicaties steeds dezelfde naam tegen, die van Jacques Bijnen. Hij belde deze op en sindsdien is deze en zijn SHEV onmisbaar gebleken voor de inkleuring van zijn verhalen Aan de Lange Weg.

THEATERMAKER
Er zou alleen een boek en geen hoorspel zijn geweest als er in Dordrecht geen theatermaker was geweest die het boek had opgepikt en gezegd dat ze veel uit haar jeugd herkende en eraan toevoegde: “Als ik Aan de Lange Weg lees, dan hoor ik stemmen en moet ik denken aan de hoorspelen van vroeger.“ Die theatermaker is Patrizia Filia, waarmee Meurs A.M. contact kreeg toen zij zijn boek Spelen met vier theaterstukken bestelde dat begin 2006 is verschenen. Hij bezocht haar zes uur durende reading door de Dordtse lezers van de Hel van Dante en deed haar uit waardering zijn Alice in Wonderland-verhaal cadeau, een verhaal dat was begonnen met het verzoek van een boekhandel om een stukje te schrijven over een favoriet jeugdboek. De volgende dag mailde zij dat zij Alice in Wonderland altijd maar vreemd had gevonden en nooit echt had willen lezen, maar, aangestoken door zijn argumenten en zijn enthousiasme, was ze nu van plan om, net als ze gedaan had met de Hel van Dante, Alice in Wonderland als reading op toneel te zetten. Het resultaat was, bijna een jaar later, een tien dagen durende, veelzijdige en zeer succesvolle Alice in Wonderland-manifestatie in Dordrecht. Toen die achter de rug was zei ze: “En nu ga ik jouw boek doen.”

OVER DE BEWERKING VAN DE ROMAN TOT HOORSPEL
Bij Aan de Lange Weg heeft Meurs A.M. telkens het eerste voorstel gedaan, waarbij alle personages sprekend werden opgevoerd. De roman kent al een kort hoofdstuk getiteld De Gekke Onderwijzer dat zich afspeelt in de kerk, hetzelfde onderwerp had de auteur al eerder sterk uitgebreid tot een hoorspel met dezelfde titel. Uit dit hoorspel nam hij de kerkscène en bracht die grotendeels over naar het nieuwe hoorspel Aan de Lange Weg. Deze scène bestaat er o.a. uit dat jongelui, die door de grote drukte maar ook uit gewoonte, deels in het kerkportaal en zelfs buiten de kerk staan, hun sexuele snoeverijen vertellen. Patrizia Filia liet deze teksten uitspreken door de volwassen mannelijke personages die in het hoorspel optreden, waardoor er vaak een amusante spanning ontstond met hun overige tekst. In de roman speelden de Vrouwen van de Eerste Huizen door het hele boek al hun opvallende rol als medevertelsters en commentatoren, dat gebeurde nog meer in het hoorspel, maar Patrizia deed dit ook met andere personages zoals Dorus Wolvers maar vooral met de niet-deugende en daardoor extra interessante Nieuwenhuis. Zijn stem kon in het hoorspel altijd onverwacht opduiken. Vertelde Patrizia Filia altijd al dat ze bij het lezen van het boek stemmen hoorde, in het hoorspel wist zij dit tot een echt stemmenspel uit te breiden. Het verhaal en ook de tekst mochten dan, zij het ingekort, veel overeenkomst vertonen met die van het boek, de rollen van de personages werden flink uitgebreid terwijl ze allemaal sprekend werden opgevoerd.

OOK EEN MAATSCHAPPELIJK EN CULTUREEL PROJECT
Het hoorspel is op de eerste plaats een artistiek project, maar hier blijft het niet bij. Door in Dordrecht naast de drie professionele acteurs twaalf amateurspelers in te zetten, die bovendien in de vijf andere Drechtsteden dat het hoorspel wordt gemaakt telkens gedeeltelijk worden vervangen, werd het ook een maatschappelijk cultureel project. In elke stad werden plaatselijke amateuracteurs aangetrokken en vonden er nieuwe opnames plaats die telkens door geluidcomponist Serge Aanstoot weer tot een geheel werden gemaakt. Dit leidde in elk van de zes Drechtsteden tot een eigen opname en uitvoering van het hoorspel. En daarmee tot artistieke betrokkenheid ter plaatse. De band met de eigen geschiedenis, met een eigen Lange Weg, werd in elke zaal van de zes Drechtsteden geïllustreerd door foto’s ter beschikking gesteld door plaatselijke historische verenigingen, zoals in Dordrecht het Erfgoedcentrum DIEP. Maar de betrokkenheid met de plaatselijke geschiedenis en zelfs persoonlijke geschiedenis van de bewoners ging veel verder. Onder leiding van educatief medewerker Dana Gooijer, en in samenwerking met Drechtsteden schrijft, bezochten scholieren van verschillende scholen oudere inwoners en tekenden het verhaal op van hun Lange Weg. Dit resulteerde zowel in Dordrecht als in Zwijndrecht tot een eigen Aan de Lange Weg-boek ontworpen door de leerlingen zelf. In Hendrik-Ido-Ambacht werd het verhaal van twee inwoners op twee kaarten uitgegeven. Ook waren de leerlingen betrokken bij het ontwerp en inrichting van de 50er jarenhuiskamer.

CULTUREEL HISTORISCH
Patrizia Filia wilde dat de mensen naar het hoorspel zouden luisteren zoals ze in de vijftiger jaren thuis naar een hoorspel op de radio luisterden: op een bank of in een luie stoel, met een schemerlamp naast zich en net als toen mochten ze ook tijdens het hoorspel wat eten en drinken en naar het toilet gaan. De omstandigheden van het hoorspel toen werden deels nagebootst maar het hoorspel zelf klonk totaal anders. Kwam het vroeger vanaf één punt, uit een radiokastje of luidspreker, nu zorgden overal in de zaal opgestelde speakerkasten ervoor dat het surroundgeluid inderdaad van alle kanten klonk. De geluiden waren eerder (muzikale) begeleiding dan realistisch en zeker niet één op één of letterlijk toegepast. Zo verenigde Patrizia Filia de cultuur van het hoorspel van toen met haar artistieke inzichten en de geluidsmogelijkheden van nu.

HET HOORSPEL IN DE SCHALM
Helaas moest Veldhoven afwijken van het huiskamerconcept omdat er maar één voorstelling kon worden gehouden en er daarbij toch wel zo’n honderd bezoekers werden verwacht, wat inderdaad is uitgekomen. Het huiskamerconcept was gebaseerd op maximaal veertig bezoekers per voorstelling. Omdat de toehoorders niet meer in een huiskamer maar in een filmzaalstoel zaten, moest er op de eerste plaats een pauze ingelast worden. Verder moest er meer aangeboden worden dan alleen geluid. Daarom zou de SHEV een powerpoint- presentatie op het scherm verzorgen van Veldhoven, illustraties uit het boek en foto’s van plaatsen en personen die mede de inspiratie hadden gevormd. Uiteindelijk werd besloten voor een langzame presentatie van 1 beeld per minuut, zodat de luisteraars niet afgeleid zouden worden door de beelden. Zo werden er in 135 minuten, de duur van het hoorspel, 135 beelden vertoond. Belangrijk bijvoorbeeld was het om aan te geven dat de beelden een achtergrond vormden maar zeker niet parallel liepen met de tekst. Het was spannend of het zou werken, mensen zijn immers niet gewend om in een filmzaal voornamelijk te luisteren. Maar het bleek te werken, er was veel herkenning zowel van de teksten als van de beelden, men bleef zitten en luisteren en na de pauze kwam ook iedereen terug. De grote belangstelling was o.a. te danken aan de bekendheid van het publiek met de verhalen uit het boek Aan de Lange Weg en hun achtergrond. Veldhoven staat immers model voor het Dorp aan de Lange Weg. Het was een grote reünie en er werd veel gepraat over de gebeurtenissen en mensen die werden herkend. Maar het ging niet over of er dingen wel klopten, er werd ook geaccepteerd dat die herkenning niet één op één was terug te brengen, niet op één mens, niet op één gebeurtenis. Het hoorspel werd als een zelfstandig kunstwerk geaccepteerd en gewaardeerd. Het was een waardige afsluiting van meer dan een jaar hoorspel Aan de lange Weg Rest de auteur het publiek en alle mensen die aan het hoorspel en aan al die voorstellingen hebben meegewerkt, en speciaal Patrizia Filia heel hartelijk te bedanken.

Foto’s Tom Meurs